Grupa Badawcza Kriepost

Zajęcie przez ZSRR wschodnich rubieży Polski we wrześniu 1939 r. oraz mające miejsce w marcu 1940 zajęcie fińskiej Karelii i Laponii, a w czerwcu 1940 również państw bałtyckich, Besarabii i Bukowiny spowodowało, że istniejące dotąd „rejony umocnione na zachodniej granicy państwowej” czyli tzw. „Linia Stalina”, przestały pełnić przewidzianą dla nich rolę. W stosunkowo krótkim czasie rozbudowywany od ponad 10 lat system umocnień granicznych, znalazł się na głębokich tyłach. W niektórych przypadkach granica uległa przesunięciu nawet o kilkaset kilometrów ¹ .

Już w styczniu 1940 r. przystąpiono do prac przygotowawczych poprzedzających budowę nowych umocnień stałych. Na przełomie 1939/ 1940 prowadzono pierwsze pomiary terenowe, powtórzone wiosną 1940 r. ² Niemal jednocześnie z pierwszymi pracami nad nowym systemem umocnień granicznych, wstrzymano wszelkie prace związane z rozbudową dotychczasowego systemu umocnień granicznych tzw. „Linii Stalina” ³. Nad gigantyczną inwestycją czuwało 5 zarządów fortyfikacji zlokalizowanych przy sztabach okręgów wojskowych, którym podlegało w sumie 1338 odcinków budowlanych. Przy budowie umocnień pracowało było ok. 140 tys. osób. Mimo zaangażowania ogromnych sił i środków, w chwili wybuchu wojny z Niemcami prace fortyfikacyjne były dalekie od ukończenia. Większość schronów znajdowała się na różnych etapach budowy lub wyposażania, a budowniczy borykali się z ciągłymi brakami w dostawach specjalistycznego wyposażenia i uzbrojenia schronów.

Łącznie do 22 VI 1941 w 13 rejonach umocnionych zrealizowano prawdopodobnie 1156 obiektów i kolejnych 800 było w trakcie realizacji ⁴

Charakterystyka umocnień

Linię Mołotowa według założeń teoretycznych miały tworzyć rozwinięte kompleksy umocnień stałych i polowych , określane jako rejony umocnione. Według założeń miały one bronić pas frontu o szerokości 80÷100km. Pierwszą linię obrony R.U. stanowić miał pas przesłaniania, złożony z umocnień polowych. Za pasem przesłaniania, w odległości od kilku do kilkunastu kilometrów, znajdować się miała główna pozycja obrony składająca się z 2÷5 batalionowych węzłów obrony, po 2÷5 kompanijnych punktów oporu każdy. Fortyfikacje nowej granicy wykazywały znaczny postęp względem starszych sowieckich umocnień tego rodzaju, a przy ich budowie korzystano z doświadczeń zebranych podczas ostatnich konfliktów z sąsiadami oraz wojny toczącej się w Europie. Szczególny nacisk położono na zwiększenie głębokości obrony, nasycenie pasa umocnień artylerią, przy czym szczególnie wzmocniono obronę przeciwpancerną, jednocześnie ograniczając ilość obiektów prowadzących ogień czołowy. W schronach zastosowano także nowe lub udoskonalone wzory pancerzy i uzbrojenia.

Obecnie na terenie Polski znajdują się dwa fragmenty L.M.: północny (składający się z Grodzieńskiego, Osowieckiego, Zambrowskiego i Brzeskiego R.U.) i południowy (składający się z Przemyskiego R.U. i południowego fragmentu Rawsko-Ruskiego R.U.).

Odporności obiektów.

Obiekty żelbetowe budowane po w latach 1939 r. powstawały według 4 klas odporności. W odróżnieniu od umocnień budowanych na starej linii granicznej („Linii Stalina”), odporności obiektów z nowej linii nie otrzymały oznaczeń literowych , a jedynie oznaczenia opisowe typu „odporność od pocisków 122 mm”. Natomiast w pracach badawczych stosujemy umowne oznaczenia kodowe postulowane przez p. Jerzego Sadowskiego, który zaproponował 4 klasy odporności o oznaczeniach literowych A, B, C, D i w ramach każdej klasy cztery kategorie oznaczenie cyframi arabskimi: 1,2,3,4.

Obiekty o najniższej odporności na kilkukrotne trafienie pociskami kal. 122 mm (klasa A według propozycji J. Sadowskiego) dysponowały grubością stropodachu rzędu 90 cm, grubości ścian czołowych wahały się w przedziale 100 -150 cm. Z wyjątkiem podklasy A4 nie posiadały one warstwy sztywnej warstwy p. odpryskowej. Izby bojowe do ognia bocznego otrzymały ściany o grubości 100 – 120 cm także pozbawione sztywnej warstwy p. odpryskowej.

Obiekty odporne na kilkukrotne trafienie pociskami kal. 155 mm (klasa B) posiadały stropodachy grubości 110 cm i ściany czołowe o grubości 120- 175 cm we wszystkich podklasach wyposażonych w sztywne warstwy przeciwodpryskowe, ściany izb bojowych do ognia bocznego posiadały grubość 120 – 150 cm, nadal jednak były pozbawione sztywnej warstwy p. odłamkowej.

Odporność na kilkukrotne trafienie pociskami kal. 203 mm (klasa C) posiadały obiekty dysponujące stropodachami o grubości początkowo 150 , a później także 175 cm. Ściany czołowe otrzymywały grubości rzędu 150 – 200 cm, ściany izb bojowych do ognia bocznego osiągały wartość 120 – 150 cm w całości już wyposażone w sztywne warstwy przeciwodłamkowe.

Najwyższą oporność – na kilkakrotne trafienie pociskami 305 mm (klasa D) posiadały obiekty o grubościach stropodachów wynoszących 270 cm, grubości ścian czołowych 150 – 230 cm, ściany izb bojowych do ognia bocznego posiadały grubość 150 – 200 cm. Ogólna typologia. Wzorce konstrukcyjne i ich warianty.

Schrony jednoizbowe

Najmniejszymi schronami bojowymi są jednoizbowe schrony dla ckm. Ich głównym zadaniem było uzupełnianie martwych pól względnie dublowanie sektorów ognia innych schronów bojowych, czasami użycie wzajemnie powiązanych ogniem schronów jako dodatkowej linii obrony. Mimo swoich niewielkich rozmiarów, pozostają obiektami zagadkowymi. Jednym z powodów takiego stanu rzeczy jest fakt nieukończenia żadnego z obiektów. Większość zachowanych obiektów nie otrzymało uzbrojenia i do dziś nie rozstrzygnięto jednoznacznie jaki system uzbrojenia schrony te miały posiadać. Najczęściej wymienia się tutaj zestawy PK- 4, PK-4a. Z całą pewnością schrony te nie mogły być uzbrojone w zestawy przeciwpancerne DOT-4 lub pokrewne.

Mimo występowania kilku modeli i wariantów tego typu schronów, charakteryzują się podobnym układem konstrukcyjnym. Wejście do schronu miało postać przelotni prostej lub kolankowej. Jedyne pomieszczenie schronu stanowiła izba bojowa o wymiarach wynoszących zazwyczaj 2,5 x 2,9 x 2,0 m. Wyposażanie schronu zostało ograniczone do minimum. W jego skład wchodził osprzęt ciężkiego karabinu maszynowego (zbiornik na wodę chłodzącą ckm, pompa ręczna, podręczny zapas amunicji, przybornik do obsługi broni). Gazy prochowe usuwano przy pomocy ręcznego wentylatora typu KP-2, KP-3 lub zbliżonego o minimalnej wydajności 80 m³. W izbie bojowej znajdowało się także stanowisko obserwatora dysponującego peryskopem typu PSF lub TU. Wejście do izby bojowej było zamykane lekkimi drzwiami pancernymi „2-ryglowymi” nieco zbliżonymi konstrukcją do drzwi „gazoszczelnych płaskich” stosowanych w maszynowniach schronów wieloizbowych. W przelotni znajdował się telefon polowy ew. przenośne wyposażenie.

Wymiary zewnętrzne w zależności od zastosowanego wariantu wahały się od 6,60 m do 7,75 m długości, a szerokość wynosiła 4,75 m - 6,82 m. Mimo skromnych rozmiarów obiekty były dość solidnymi konstrukcjami. Obiekty o grubościach ścian czołowych rzędu 180 cm i stropodachów rzędu 150 cm wcale nie należały do rzadkości. Zasadniczo większości obiektów jednoizbowych powstała w o odporności B-2 - C-2

Półkaponiery

Ogólnie mianem tym określa się wszystkie schrony do ognia bocznego. W niniejszej pracy definicję tą zawęzimy do dużych schronów do ognia bocznego dwu- i więcej strzelnicowe, jedno- i dwukondygnacyjne. Ogólnie półkaponiery występowały w trzech grupach funkcjonalnych: jako półkaponiery broni maszynowej, półkaponiery przeciwpancerne, półkaponiery artyleryjskie. Wszystkie półkaponiery posiadały zbliżone rozwiązania konstrukcyjne, poczynając od ogólnej bryły schronu poczynając na rozwiązaniach detali wyposażenia kończąc. Jedyne różnice wynikały ze specyfiki zastosowanego uzbrojenia.

Najczęściej budowane konstrukcje posiadały charakterystyczny wydłużony narys na planie prostokąta ściętego ukośnie od czoła. Schrony tego typu występowały w wielu różnych wariantach, jedno- i dwukondygnacyjnych . Z zasady były one lokalizowane na pierwszej linii obrony, a głównym ich zadaniem było flankowanie pasa zapór p. pancernych, p.piechotnych itp.

Półkaponiery artyleryjskie (APK)

Półkaponiery artyleryjskie stanowiły najsilniej uzbrojone obiekty. Większość uzbrojona była w dwie armaty kal. 76,2 mm typu Ł-17, rzadziej stosowano dodatkowe zestawy NPS-3 w orylionie, oraz pomocnicze stanowiska obrony zapola wyposażone w zestaw PZ-39. Sporadycznie półkaponiery artyleryjskie na terenie 8-ego Przemyskiego i 6-ego Rawsko Ruskiego R.U, wyposażano w kopuły pancerne.

Półkaponiery (PPK)

Z zasady były one lokalizowane na pierwszej linii obrony, głównym zadaniem była obrona pasa zapór (p. pancernych, p. piechotnych). Stanowiły one istotny składnik wszystkich punktów oporu. Ich udział w poszczególnych punktach oporu wahał się od 23% do 62% ogólnej liczby zrealizowanych obiektów. Realizowane były zarówno obiekty jedno jak i dwukondygnacyjne. Były to głównie obiekty dwustrzelnicowe uzbrojone w 2 zestawy NPS-3 prowadzące ogień równoległy w tym samym kierunku. Zrealizowano także obiekty uzupełniane pojedynczym zestawem NPS-3 w orylionie oraz zestawem obrony zapola PZ-39.

Półkaponiery przeciwpancerne (OPPK)

Półkaponiery przeciwpancerne pod względem liczebności nieznacznie dominowały nad półkaponierami. Realizowane w postaci kilku różniących się wariantach jedno- i dwukondygnacyjnych uzbrojonych w zestaw NPS-3, i jeden zestaw DOT-4.Ppodobnie jak w przypadku innych półkaponier powstały też realizacje wyposażane dodatkowe stanowisko NPS-3 oraz w dodatkowe stanowisko obrony zapola z zestawem PZ-39

Kaponiery przeciwpancerne (OPK)

Kaponiery stanowią dość rzadko stosowany element systemu obrony poszczególnych punktów oporu. Porównując ich liczbę z ilością wszystkich schronów jakie powstały na Linii Mołotowa obiekty te stanowią wielkość znikomą. Obiekty te należą do najciekawszych schronów sowieckiej architektury obronnej z początków lat 40-tych naszego wieku, nie tylko ze względu na swoją stosunkową rzadkość ale przede wszystkim ze względu na wielkość - są największymi sowieckimi schronami z tego okresu. Charakteryzuje je też niespotykany we wcześniejszych schronach sowieckich stopień koncentracji środków ogniowych. Typowa kaponiera była uzbrojona w 2 zestawy DOT-4 i 2 samodzielne ciężkie karabiny maszynowe (czyli razem 2 działa p. pancerne kal. 45 mm i 4 ckm)., choć znane są warianty wyposażone w 2 zestawy DOT- 4 i 4 samodzielne ciężkie karabiny maszynowe (czyli razem 2 działa p. pancerne kal.45 mm i 6 (!) ckm).

W sowieckiej szkole fortyfikacji okresu międzywojennego ogólnie przyjętą praktyką było opracowywanie dla każdej klasy schronów odpowiedniej ilości schronów wzorcowych powielanych później w terenie w dziesiątkach, a nawet setkach egzemplarzy (co nie oznacza, że rezygnowano z budowy schronów niestandardowych czy prototypowych). Podobnie rzecz się miała w przypadku kaponier.

Wieloizbowe schrony do ognia czołowego (P DOT, OP DOT)

Dynamiczny rozwój broni pancernej oraz artylerii płaskotorowej ( polowe i samobieżne działa p. pancerne, działa szturmowe, działa p. lotnicze) spowodował, że schrony do ognia czołowego „wycofywano” z pierwszej linii obrony, gdzie były wystawiane na bezpośredni ostrzał artylerii i pełniły raczej funkcje efektownych żelbetowych tarcz strzelniczych dla artylerii przeciwnika niż efektywnych organów obronnych. Na terenie Linii Mołotowa jako wzorcowe przyjęto rozwiązanie, w którym schrony wieloizbowe do ognia czołowego zostały wycofywane 800 – 1000 m w głąb obrony. Takie rozwiązanie pozwalało na prowadzenie efektywnego ognia z poza zasięgu skutecznego ognia płasko torowego. Opracowano kilka modeli zarówno dwu-, trój- i rzadziej spotykanych czterostrzelnicowych .

Ogólnie wieloizbowe schrony do ognia czołowego (zwane przez niektórych autorów z rosyjska „kazamatami”) - wywodzą się z kilku zbliżonych do siebie projektów typowych, posiadających charakterystyczny kształt nawiązujący do ćwiartki, połówki lub całego sześciokąta. Były to schrony zarówno dwu- jak i -trójstrzelnicowe. Obiekty te były to konstrukcje o „wybitnej elastyczności” pozwalały na zastosowanie różnego rodzaju uzbrojenia. Wystarczało tylko w fazie prac projektowych „przestawić kilka ścian”. Obiekty trójstrzelnicowe pozwalały na efektywny ostrzał przedpola w sektorze ok. 270 stopni.

Doskonałe wyniki dawało zastosowanie kilku schronów tego samego typu ustawionych lekko skośnie ( rzadziej w szyku liniowym). Taki szyk pozwalał na skuteczne rażenie szerokiego pasa przedpola przy równoczesnym wzajemnym ryglowaniu się schronów. Już przy zastosowaniu dwóch schronów ustawionych w takim ugrupowaniu uzyskiwano możliwość pokrycia gęstym ogniem karabinów maszynowych pasa o szerokości 2600 m i głębokości 1400 m. W przypadku konieczności wzmocnienia ognia p. pancernego stosowano dwa warianty schronów z 2 x ckm (NPS-3) i armatą .p. pancerną (zestaw DOT-4) ulokowaną na osi symetrii schronu lub na jego prawym skrzydle. Stosowano także wariant wyposażony w dwie armaty p. pancerne (zestawy DOT-4) i jeden ckm (zest. NPS-3).Wśród obiektów dwustrzelnicowych dominowały dwukondygnacyjne schrony dla dwóch zestawów NPS-3 (P DOT) i stosunkowo rzadkie obiekty do ognia przeciwpancernego (OP DOT). Obiekty te w swoim narysie nawiązują do wycinka (1/4) sześciokąta foremnego, dwukondygnacyjne uzbrojone w zestaw DOT-4 i NPS-3. Obronę zapola często uzupełniały zestawy PZ-39.

Wieloizbowe schrony do ognia czołowego dla armat kal. 45 mm i 76,2 mm (ODOT, ADOT)

Obiekty takie znane są jedynie z kilku pojedynczych realizacji w postaci schronów dla 2 i 3 zestawów DOT -4. Podobnie jak standardowy schron dla ckm, prowadziły ogień z barków odchylonych ok. 45 st. od osi wzdłużnej schronu w sektorach 60 st, każdy. Jeszcze rzadziej występowały obiekty do ognia czołowego także dla dwóch zestawów L-17 kal. 76,2 mm.

Żelbetowe schrony pozycji polowych

Pas przesłaniania poprzedzający główną linię obrony ufortyfikowany został pasem umocnień polowych dywizji strzeleckich wzmocnionym pojedynczymi żelbetowymi schronami bojowymi dla armat przeciwpancernych i ciężkich karabinów maszynowych. Schrony żelbetowe pozycji polowej realizowano w sposób typowy dla schronów z pozycji stałej, przygotowując szalunki i zbrojenie, następnie wylewając zaprawę. Powstające schrony powstawały w systemie półgospodarczym, wykonywali je głównie żołnierze oddziałów polowych przy stosunkowo niewielkim zaangażowaniu odpowiednich specjalistów. Wylewane były z zapraw o niższych parametrach (także oszczędniej szafowano stalą zbrojeniową, co dawało niższą odporność na ostrzał artyleryjski). Stropodachy w zrealizowanych obiektach osiągały grubość 110 – 120 cm, ściany czołowe 150 cm, ściany tylne około 100 cm. 

Schrony dla armat p. pancernych występowały w 2 wariantach, do ognia czołowego i bocznego. Posiadły szerokie wrota wjazdowe do wtaczania armaty oraz w wewnętrznych ścianach boczne wnęki do klinowania ogonów rozporowych działa. Po wtoczeniu działa było ono dociskane do murku oporowego poprzedzającego otwór strzelnicy. Następnie rozkładano ogony oporowe i klinowano je w wnękach. Po lewej stronie strzelnicy znajdowała się wnęka mieszcząca podręczny magazynek amunicyjny.

Oprócz schronów do ognia czołowego, powstawały w dwóch wariantach schrony do ognia bocznego. W przypadku schronów do ognia bocznego były to przelotnie integralnie związane z konstrukcją schronu. Schrony do ognia czołowego otrzymywały zazwyczaj dostawiane przelotnie drewniano – ziemne. Jako uzbrojenie tych schronów stosowano ckm systemu Maxima wz.1910/30. Budowa powyższych schronów trwała zazwyczaj 3 – 4 tygodnie. 

Powstawały głównie schrony dla dział polowych oraz dla ckm na podstawach polowych. Wszystkie schrony dla ckm posiadły przelotnie , najczęściej otwarte.

¹ Linia Mołotowa – Sowieckie Umocnienia Graniczne z lat 1940 – 1941 na przykładzie 62 Brzeskiego Rejonu Umocnionego, Białystok 2001, s.21

² Linia Mołotowa – Sowieckie Umocnienia Graniczne z lat 1940 – 1941 na przykładzie 62 Brzeskiego Rejonu Umocnionego, Białystok 2001, s. 22

³ 15 XI 1939 r. Główna Rada Wojenna RKKA podjęła decyzję o wstrzymaniu i zakonserwowaniu większości z istniejących rejonów umocnionych por. Linia Mołotowa – Sowieckie Umocnienia Graniczne z lat 1940 – 1941 na przykładzie 62 Brzeskiego Rejonu Umocnionego, Białystok 2001, s. 21, 22

⁴ Denkschrift uber die russiche landesbefestigung, OKH Berlin 1942 r., s. 44,