Grupa Badawcza Kriepost

Czerwiec 1941 roku

Klęska 49-tej Dywizji Piechoty

(49 Dywizja Strzelecka odznaczona orderem Czerwonego Sztandaru)

(49-я Краснознаменная стрелковая дивизия)

 

Opracowanie: Borys Gołodnicki (Борис Голодницкий), boris052@walla.co.il

Izrael, 2008.07.10

 

materiał oryginalnie zamieszczony na stronie:

http://journalborisgolodnitsky.tripod.com/49_strelkovaya.htm

 

dostępny także na stronie: http://porozowo.blogspot.com/2010/12/49.html

 

tłumaczenie: amfks z forum www.fronolow.pl

korekta i uzupełnienie: Piotr Tymiński „Snuffer” (www.kriepost.org)

 

Historia tragedii, która była udziałem wojsk Zachodniego Okręgu Wojskowego w czerwcu 1941 roku, zawiera wiele nieznanych faktów związanych z walką żołnierzy jednostek Armii Czerwonej z wojskami niemieckimi.

Jedną z najmniej znanych jest historia 49 Dywizji Piechoty.

Oto przed wami próba ustalenia chronologii działań bojowych oraz procesu rozpadu 49 Dywizji Piechoty.

Dywizja przybyła w skład Zachodniego Okręgu Wojskowego w drugiej połowie lipca / na początku sierpnia 1940 roku z Leningradzkiego Okręgu Wojskowego. Dywizja brała udział w wojnie z Finlandią, za co została wyróżniona i odznaczona Orderem Czerwonego Sztandaru.

W dniu 01.11.1940 roku (tj. na 8 miesięcy przed 22 czerwca 1941) skład 49 DP był następujący:

Po 1 listopada 1940 roku, w ciągu kilku miesięcy dywizja otrzymywała uzupełnienia w sile żywej, broni i zaopatrzeniu, podobnie jak cały Zachodni Okręg Wojskowy. Niestety, nie ma dokładnych danych na ten temat, więc pozostaje stwierdzić, że podobny skład ilościowy miał miejsce i w dniu 21 czerwca 1941 roku.

W dniu 21 czerwca 1941 roku 49 DP znajdowała się na obszarze ograniczonym od zachodu stacją kolejową Siemiatycze, od północy stacją kolejową Czeremcha (Черемха), od wschodu - wschodnim obrzeżem miasta Wysokie-Litewskie i wsią Zwody-Małe (Малые Зводы), od południa nadgranicznymi fortyfikacjami wzdłuż Bugu.

Część jednostek znajdowała się w bezpośredniej bliskości granicy na budowach Brzeskiego RU i Zambrowskiego RU. Dywizja została rozrzucona na obszarze ponad 400 kilometrów kwadratowych.

Jesienią 1940 roku w 49 DP została przeprowadzona demobilizacja większości żołnierzy, którzy zdobyli doświadczenie podczas wojny radziecko-fińskiej. Do dywizji dołączyli młodzi żołnierze, bez doświadczenia bojowego. Zdolność bojowa dywizji spadła też ze względu na konieczność kierowania czerwonoarmistów do budowania magazynów, koszar, ziemianek i kwater. Wiosną 1941 roku jeszcze bardziej intensywnie niż w ubiegłym roku trwała budowa bunkrów w rejonach umocnionych, w konsekwencji czego jeszcze mniej czasu poświęcano na szkolenia bojowe. Ponadto w październiku 1940 roku do dywizji zaczęli przybywać, na równi z innymi, rekruci z Kazachstanu oraz z obwodu samarkandzkiego Uzbeckiej SRR. O ile wśród tych pierwszych mniej więcej połowa była Kazachami, to z Uzbekistanu w zdecydowanej większości przybyli Uzbecy, którzy nie znali języka rosyjskiego. Prawdziwe szkolenie bojowe stało się niemożliwe.

Dowództwo dywizji, najprawdopodobniej, zwróciło się do sztabu okręgu z odpowiednim wnioskiem.

Wiosną 1941 r. część rosyjskojęzycznych żołnierzy starego poboru z 125 pp i 333 pp 6 DP została przeniesiona do 49 DP. Natomiast do 6 DP została przeniesiona część rekrutów.

Z końcem maja i początkiem czerwca 1941 roku na 45-dniowy obóz szkoleniowy powołano kilkuset żołnierzy z okolicznych miejscowości obwodu brzeskiego. Ta grupa posługiwała się językiem rosyjskim, lecz nie był to czynnik najważniejszy. Miejscowych Białorusinów zdążyli umundurować, ogolić i zacząć szkolić, jak wybuchła wojna. Większość z nich na początku wojny uciekła do domów, część została zatrzymana przez Niemców i trafiła do niewoli.

W maju 1941 r. część pododdziałów 166 pułku artylerii haubic została przeniesiona do jednostki pancernej w miejscowości Boćki (Боцки). Adres pocztowy tej jednostki: skr. poczt. 74. Najprawdopodobniej z tych oddziałów został utworzony 31 pułk artylerii haubic 31 Dywizji Pancernej.

Zgodnie ze wspomnieniami żołnierzy, którzy zostali powołani na 45-dniowy obóz szkoleniowy oraz zostali wcieleni do 291 dywizjonu artylerii przeciwlotniczej, 23 maja 1941 r. dywizjon został wysłany koleją do stacji Krupki (Крупки) w obwodzie mińskim. Tam do 22 czerwca 1941 roku odbywały się zajęcia praktyczne ze strzelania. Wybuch wojny zastał 49 DP bez obrony przeciwlotniczej. Sam dywizjon w pierwszych dniach wojny został przeformowany, a jego część wzięła udział w walkach nad rzeką Berezyną. We wsi Klukowicze (Клюковичи) pozostały jedynie magazyny i ich ochrona. Według wspomnień byłego żołnierza 222 pp, Saida Zakrijewa (Саид Закриев), został on w dniu 1 lutego 1941r. skierowany jako rekrut do Szkoły młodszych dowódców pułku, która mieściła się w Brześciu. Adres pocztowy szkoły: m. Brześć skr. poczt. nr 15, jednostka 10. Wspomina on również, że 1 maja 1941 roku w Brześciu odbyła się parada, w której uczestniczył jego 222 pp.

Zgodnie z danymi CAMO (Centralne Archiwum Ministerstwa Obrony Federacji Rosyjskiej - ЦАМО - Центральный Aрхив Министерства Oбороны Российской Федерации), udostępnionych na stronie internetowej www.obd-memorial.ru okazuje się, że większa część szeregowych dywizji przed wybuchem wojny zdążyła odbyć służbę tylko przez 8 miesięcy lub mniej.

Przed rozpoczęciem wojny, 10 czerwca 1941 roku, do dywizji przybyła grupa podporuczników, absolwentów różnych szkół, mianowanych na dowódców plutonów. Większość dowódców plutonów oraz zastępców dowódców byli to żołnierze, którzy ukończyli kursy podporuczników dopiero w 1939 lub 1940 roku.

Dowódcy w dniu 22 czerwca 1941r:

Sztab Dywizji znajdował się w m. Wysokie-Litewskie.

W czerwcu 1941 roku do obszaru wyznaczonego dla 49 DP przeniesiony został z m. Rosi (Россь) 13 pułk lekkich bombowców. Lotnisko znajdowało się blisko m. Borysowszczyzna (Борисовщизна), ze wszystkich stron otoczonego lasem - 3 km na południe od stacji Nurzec (Нурец).

W dniu 21 czerwca większości jednostek 49 DP znajdowała się w lesie w letnich obozach niedaleko miejscowości Mętna (Ментна) i Koterka (Котерка).

Do połowy maja 1941 roku sztab dowództwa 15 pp znajdował się w m. Wysokie-Litewskie (Высоко-Литовск, obecnie biał. Высокае). Następnie stacjonował we wsi Wólka-Pużycka (Волька-Пузецка) w pobliżu trasy Wysokie-Litewskie - Drohiczyn. Trzy kilometry od pułku, we wsi Tokary (Токары) znajdował się 85 batalion transportowy.

W tej samej wsi, Wólce Pużyckiej, stacjonował 121 dywizjon przeciwpancerny.

212 pp znajdował się w miasteczku Nurzec-Stacja (Нурец-Стацья), przy linii kolejowej w kierunku od stacji Czeremcha (Черемха) do granicy.

222 pp stanowił drugi rzut dywizji i stacjonował w głębi miejsca dyslokacji jednostki na stacji Czeremcha, przy tejże linii kolejowej.

W skład drugiego rzutu wchodził także 166 pułku artylerii haubic, który stacjonował w miejscowości Milejczyce (Милейчицы) rejonu kleszczelskiego.

31 pułk artylerii lekkiej znajdował się 5 km na południowy zachód od Wysokiego-Litewskiego w folwarku Aleksandria (Александрия) zaraz obok wsi Ogrodniki (Огородники).

291 dywizjon artylerii przeciwlotniczej osłaniał Wysokie-Litewskie i znajdował się 7 km na północny zachód od miasta w m. Klukowicze (Клюковичи).

1 batalion saperów budował lotnisko w Zwodach Małych (Малые Зводы) dla 10 Dywizji Lotniczej 4 Armii. Trzy dni przed rozpoczęciem wojny przyleciał tu z miasta Kobryń (Кобрин) 74 pułk lotnictwa szturmowego 10 dywizji lotniczej. Lotnisko obsługiwał 202 batalion obsługi naziemnej.

91 batalion rozpoznawczy stacjonował w najbardziej na zachód wysuniętej części rejonu dyslokacji dywizji, na stacji Siemiatycze, na tej samej linii kolejowej Czeremcha-granica. Kilometr dalej na południe biegła szosa Wysokie-Litewskie - Drohiczyn. Stacja Siemiatycze znajdowała się (i znajduje się) 2 km od mostu kolejowego przez rzekę Bug i 5 km na wschód od miasta Siemiatycze.

79-ty Batalion Łączności stacjonował 1 km na wschód od m. Wysokie-Litewskie na stacji Marianów (Марьянов), znajdującej się na linii kolejowej Białystok-Brześć.

W ten sposób, ostatnie przed rozpoczęciem wojny przebazowania skierowane były na zachód i zbliżały dywizję do miejsca przewidywanej linii obrony - na zachód i północny zachód od Drohiczyna.

Zgodnie z przedwojennymi planami 49 DP ze swoją linią obrony powinna była dołączyć (wraz z 113 DP) do 2 korpusu piechoty nowej 13 armii. Sztab 13 armii utworzonej w mieście Mohylew (Могилеве) początkowo planowano umieścić w Bielsku (Бельск).

Faktycznie, na dzień 21 czerwca 1941 roku 49 DP wchodziła w skład 4 armii Zachodniego Okręgu Wojskowego.

Rankiem 22 czerwca podjęto decyzję o przyporządkowaniu 49 dywizji sztabowi 10 armii. O godzinie 16:00 rozkaz został otrzymany przez szefa sztabu 10 armii.

Sztab 4 armii we wczesnych godzinach porannych 22 czerwca znajdował się w Kobryniu, w połowie dnia w Zaprudach (Запруды), a później wycofywał się na wschód wraz z wojskiem. Tak więc oddalał się od obszaru działania 49 DP.

Kolumny pancerne niemieckiego 47 korpusu zmotoryzowanego 2 Grupy Pancernej już o godzinie 11:00 22 czerwca odcięły dywizję od głównych sił 4 armii, wychodząc na rubież Wielkie Motykały (Мотыкалы) - Widomla (Видомля) – Pieliszcze (Пeлищe). Decyzja o przekazanie dywizji w skład 10 armii była poniekąd logiczna.

Mimo to sztab 10 armii nie kierował 49 DP i nie miał z nią łączności. Tym samym dywizja była pozostawiona samej sobie. Łączność udało się nawiązać dopiero z dowódcą 13 korpusu zmechanizowanego, generałem Achlustinem (Ахлюстин), i to dopiero od 24 czerwca.

22 czerwca zaalarmowane jednostki 49 DP, zgodnie z instrukcjami zawartymi w „czerwonych pakietach”, ruszyły na graniczną rubież osłony.

212 pp wraz ze 166 pułkiem artylerii haubic kierował się po trasie Nurzec - Siemiatycze - Drohiczyn. Wkroczył do boju 25 km na zachód od m. Nurzec.

222 pp przemieszczał się koleją z Czeremchy do stacji Siemiatycze.

15 pp, w porównaniu z innymi pułkami, znajdował się najbliżej granicy, więc do boju wkroczył z obszaru przedwojennego stacjonowania wraz z 121 dywizjonem przeciwpancernym i 85 batalionem transportowym. Po lewej, na północ od m. Wołczyn (Волчин), wraz z nim ruszył 31 pułk artylerii lekkiej, na który dokonywano intensywnych nalotów powietrznych.

W pasie obrony 49 DP działał niemiecki 43 korpus składający się z trzech dywizji piechoty (252, 134 i 131) oraz jednostek wsparcia.

Niemieckiemu 43 korpusowi podlegały następujące jednostki:

• 2 dywizjon 68 pułku artylerii (dwanaście armat 105-mm z transportem na ciągnikach półgąsienicowych),

• 711 dywizjon artylerii (dwanaście 105-mm armat z transportem na ciągnikach półgąsienicowych),

• 101 dywizjon ciężkich haubic (dwanaście 150-mm haubic z transportem na ciągnikach półgąsienicowych),

• 3 dywizjon możdzierzy 109 pułku artylerii (dziewięć 210-mm moździerzy z transportem na ciągnikach półgąsienicowych),

• 611 dywizjon przeciwlotniczy (dwanaście 105-mm armat przeciwlotniczych z zaprzęgiem konnycm oraz pociąg pancerny nr 29.

Oprócz tego, do 43 korpusu zostały przydzielone: samodzielny batalion saperów (częściowo zmotoryzowany) i trzy bataliony budowlane, dwa sztaby pułków artylerii (zmotoryzowane), sztab pułku wojsk inżynieryjnych (zmotoryzowany) i inne mniejsze jednostki. Wszystkie jednostki artylerii, za wyjątkiem dywizjonu przeciwlotniczego, były zmotoryzowane i przemieszczały się na samochodach, pojazdach opancerzonych i ciągnikach.

Dalej fragmenty książki Heydorna (autor Volker Detlef Heydorn «Der Sowjetische Aufmarsch im Bialystoker Balkon bis zum 22.june 1941 und der Kessel von Wolkowysk»):

„W dniu 21 czerwca 1941 po lewej stronie od 2 Grupy Pancernej znajdowały się jednostki 43 korpusu.

131-a Dywizja Piechoty zajęła obszar wzdłuż rzeki Bug, na prawo od Bubel-Granna (Бубель-Гранна)(naprzeciwko m. Nowosiółki (Новоселки), 36 km na północny zachód od Brześcia) do Serpelic (Серпелице) (46 km od Brześcia.) Ogółem 10 km.

134 dywizja piechoty: na prawo od Serpelic, na lewo od Mielnika (Мельник) (51 km na północny zachód od Brześcia.) Ogółem 5 km .

252 dywizja piechoty: na prawo od Mielnika, na lewo od Mężenina (Менженин) (68 km na północny zachód od Brześcia.) Ogółem 17 km. W ten sposób 43 korpus zajmował linię frontu szerokości 32 km.”

49 DP zajmowała pozycje szerokości 24 km wzdłuż granicy na południe pomiędzy Siemiatyczami (Семятичи) i m. Orla (Орлa).

Na prawym skrzydle znajdował się 222 pp, pomiędzy m. Moszczona Królewska (Мощона-Кролевска) i Niemirowem (Немиров).

Na lewym skrzydle znajdował się 15 pp, pomiędzy Niemirowem i Wołczynem (Волчин).

Sztab dywizji, 212 pp oraz wszystkie rezerwy znajdowały się w rejonie Wysokiego Litewskiego.

Prawe skrzydło obrony 49-tej Dywizji Strzelców stykało się z betonowymi fortyfikacjami w pobliżu m. Słochy-Annopolskie (Слохи-Аннапольские) (4,5 km na południowy wschód od Siemiatycz), koło Anusina (Анусин) (na północ od mostu kolejowego na Bugu) oraz w pobliżu m. Moszczona Królewska (9 km na południowy wschód od m. Siemiatycze). W tym miejscu obronę zajmował 17 samodzielny batalion ciężkich karabinów maszynowych i artylerii fortecznej.

Należy wspomnieć, że po lewej stronie od 43 korpusu nacierała 292 DP 9 korpusu. Mimo tego, iż rankiem 22 czerwca dywizja ta nie uczestniczyła w walkach z 49 DP, już następnego dnia, jak również w późniejszym okresie, odegrała główną rolę w pościgu i zniszczeniu 49 DP.

292 DP niemieckiego 9 korpusu forsowała rzekę Bug na zachód od linii obrony 49 DP w pobliżu m. Drohiczyn oraz przemieszczała się w kierunku Siemiatycz, które zostały zdobyte do godz. 13:00. Pod koniec dnia czołowe jednostki zmotoryzowane tej dywizji dotarły do Milejczyc.

W ślad za 292 DP rzekę przekroczyła później 78 DP z 13 korpusu, który stanowił drugi rzut niemieckiej 4 armii.

Z prawej strony 252 DP z 43 korpusu przekroczyła rzekę Bug w pobliżu mostu kolejowego koło osady Mackowicze (Мачковичи) (Niemcy określili to miejsce jako „w pobliżu Fronołowa”, ze względu na to, że osada ta znajdowała się po południowej stronie Bugu.) Tu przez dłuższy czas powstrzymywała Niemców artyleria 17 sam. batalionu ckm i art. fortecznej. Pod koniec dnia czołowe jednostki niemieckie dotarły do m. Nurzec i (dalej) na południe.

W obronie bunkrów uczestniczyli również żołnierze 222 pp i 15 pp 49 DP.

Niemiecka 134 DP przekroczyła rzekę w pobliżu Niemirowa i Nowosiółek. Wyprowadzała ataki na 15 pp. W połowie dnia weszła do m. Wysokie-Litewskie. W Zwodach Małych zostało zajęte lotnisko wraz z samolotami 74 pułku lotnictwa szturmowego.

Niemiecka 131 DP przekroczyła rzekę w pobliżu wsi Wieliczkowice (Величковиче) oraz wsi Kostary (Костары). Nacierała w kierunku na Kamieniec (Kamieniec-Litewski) (Каменец-Литовск), który został zdobyty 23 czerwca.

Niemiecka 252 DP pozostawała w tyle za swoimi sąsiadami, i znajdowała się tego dnia w lasach - w miejscu letnich obozów 49 DP. Dwie prawoskrzydłowe dywizje 43 korpusu przemieszczały się sporo szybciej.

292 DP omijała Puszczę Białowieską od zachodu, a 131 DP i 134 DP od wschodu.

22 czerwca pozycje 17 sam. batalionu ckm i art. fortecznej zostały zaatakowane przez 472 pp oraz 2 batalion 461 pp 252 DP Wehrmachtu. W ataku między innymi brał udział pociąg pancerny nr. 29, w którego składzie znajdowały się dwa francuskie czołgi Somua-35.

O 6 rano czasu moskiewskiego pułkownik Wasiliew otrzymał wiadomość, że na wschód od Drohiczyna wojska niemieckie przekroczyły rzekę Bug i prowadzą działania ofensywne w kierunku na Siemiatycze. Tym samym wojska niemieckie przesuwały się w kierunku prawego skrzydła linii obrony 49 DP. Pułkownik Wasiliew nakazał skierować 212 pp w stronę Siemiatycz.

Około południa 22 czerwca niemieckie 131 DP i 134 DP rozpoczęły obejście pozycji 49 dywizji wzdłuż jej frontu obrony, przesuwając się na wschód i północny-wschód w kierunku m. Wysokie- Litewskie i Kamieniec-Litewski.

Naprzeciwko jednostek 49 DP pozostała tylko niemiecka 252 DP. Oprócz niej na prawym skrzydle obrony dywizji pojawiły się pododdziały 292 DP niemieckiego 9 korpusu. Dowódca 49 DP podjął decyzję o wycofaniu się w kierunku północnym, w stronę stacji Czeremcha.

W dniu 23 czerwca 49 DP wycofując się na północ w kierunku na Czeremchę - Kleszczele, weszła w pas natarcia 292 DP Wehrmachtu. Czołowe oddziały zmotoryzowany 292 DP wraz z częścią 508 pp już wieczorem 23 czerwca weszły do miejscowości Kleszczele (Клещеле).

Ruchy tej dywizji wspierane były przez 226 dywizjon dział szturmowych (Sturmgeschutz) - jedyną jednostkę pancerną w składzie 9 korpusu. Mosty na rzece Nurzec przeszły w Niemieckie ręce w stanie nienaruszonym.

252 DP Wehrmachtu przemieszczała się w kierunku na Wołkowicze (Волковице) – Łumna (Люмно) - Tumin (Тимин) (na północ od m. Wysokie-Litewskie). Część dywizji (472 pp) blokowała betonowe fortyfikacje w pobliżu stacji Siemiatycze.

Czołowy oddział 131 DP prowadził działania ofensywne w pobliżu Leśna i Kamieńca Litewskiego.

Lokalizacja lewego skrzydła 10 armii rankiem 24 czerwca 1941 roku.

Wojska radzieckie były zlokalizowane następująco:

• w połowie otoczona w pobliżu Brańska (Браньск) grupa wojsk 7 pzmot z 7 DPanc 6 KZmech wraz z częścią sił 25 DPanc 13 Kzmech.

• w m. Boćki zostały w połowie otoczone jednostki 113 DP.

• na południu od m. Boćki jednostki, które nie zdążyły odejść za rzekę Nurzec: część 679 pp oraz batalion rozpoznawczy 113 DP.

• na północny wschód od mostu nad rzeką Nurzec przy m. Kleszczele znajdowały się główne siły 49-tej Dywizji Strzelców.

• w rejonie wsi Orla i 12 km na południe od Bielska (Бельск) znajdowały się główne siły 31 DPanc. W pobliżu Reduty (Редульты) (17 km na południowy wschód od Bielska) główne siły 208 DZmot z 13 Kzmech.

Rankiem 24 czerwca niemieckie 137 DP i 263 DP 9 korpusu nacierały od m. Boćki i Brańska w kierunku Bielska. Czołowy oddział 263 DP w tym samym dniu dotarł do miasta Narew (Нарев) 27 km na północny wschód od Bielska.

137 DP nacierała bardziej na wschód. Czołowy oddział majora Wupperta 137 DP zdobył most przez rzekę Orlankę (Орлянкa) na wschód od wsi Hołody (Холоды). Rosyjska artyleria i czołgi próbowały odbić most i zaatakować Hołody. Ataki zostały odparte a atakujący zlikwidowani. Rosjanie stracili 12 czołgów. Przy czym obrońcy na linii środkowego biegu Orlanki zostali rozproszeni, a grupa z 113 DP, która znalazła się bardziej na południe między niemieckimi 292 DP i 137 DP została otoczona i zniszczona.

Jedynie pas o szerokości 9 km między kierunkiem Orla - Narewka (Наревка) i Orla – Hajnówka (Гайновка) do wieczoru 24 czerwca pozostawał otwarty. Tu broniła się 49 DP oraz część 208 DZmot. 49 DP, niczym falochron, powstrzymywała ataki niemieckiej 292 DP, która nacierała na linii od Kleszczeli do Hajnówki.

W tym samym dniu 24 czerwca (wojska niemieckie):

• czołowy oddział 131 DP osiągnął m. Samoszcze (Самоще) .Druga część dywizji przesunęła się na zachód od Szereszowa (Шерешов).

• czołowy oddział 134 DP dotarł do Nowego Dworu (Новый Двор). Inne pododdziały dotarły do m. Krynica (Криницa). Główne siły dywizji tego dnia znajdowały się w rejonie Wielkiego Łazu (Великий Лаз), Budy Paszuckiej (Буда Пазучка).

• czołowy oddział 252 DP dotarł do południowej części Puszczy Białowieskiej. Główne siły dywizji dotarły do linii Manczaki (Манчаки) – Brzozówka (Брозовка). Jeden pułk nadal blokował betonowe fortyfikacje pod Fronołowem.

Aby większość wojsk rosyjskich, znajdujących się na południe od miasta Słonim (Слоним) nie przerwała się na tyły niemieckiego 47 KZmot w kierunku wschodnim, sztab niemieckiej 4 armii postanowił przyspieszyć natarcie dywizji 43 korpusu i 12 korpusu w kierunku północnym.

Na południe od Zelwy (Зельвa) z drugiego rzutu 2 Grupy Pancernej wysuwała się 29 Dzmot.

Rankiem 24 czerwca natarcie 292 DP było kontynuowane w kierunku Hajnówki (Гайновка). Jej czołowy oddział pod dowództwem pułkownika Petersa, dotarł o godz. 10:30 rano do wioski Grabowce (Грабовце) i napotkał twardy opór 49 DP, wspieranej silnym ostrzałem artyleryjskim.

Dopiero o godz. 16:00 czołowemu oddziałowi dywizji oraz jej 508 pp udało się przedostać ku rzece Orlanka wzdłuż linii Dubicze-Cerkiewne (Дубице-Церковне) - Czechy (Чехи). Tu Niemcy zmuszeni zostali do zatrzymania się i oczekiwania na podciągnięcie swojej artylerii.

Po południu 24 czerwca w pobliżu wsi Dubicze-Cerkiewne Niemców ostrzelały baterie 166 pułku artylerii haubic. Natarcie ich 508 pp i 509 pp zostało zatrzymane. Ostrzał artyleryjski prowadzony był z ukrytych pozycji. Po zmroku ostrzał nadal trwał i był kontynuowany przez całą noc. O świcie 25 czerwca rozpoczęło się wycofywanie oddziałów artylerii do Puszczy Białowieskiej.

Zgodnie ze wspomnieniami mieszkańca wsi Stary Kornin (Старый Корнин) Aleksandra Borowika: (źródło: strona internetowa «kamunikat.org»)

Za Starym Korninem na drodze do Korycisk bronił się oddział artylerii Armii Czerwonej. Ostrzał był skierowany bezpośrednio na Dubicze-Cerkiewne. Przez całą noc słychać było wystrzały, wydawało się, że szyby powylatują z okien. O świcie wszystko ucichło. Rosjanie wycofali się na wschód, do Białowieży.

W swojej książce „9 Korpus w marszu na wschód 1941 roku”, generał Hermann Geyer (Hermann Geyer - „Das IX Armeekorps im Ostfeldzug 1941”), dowódca korpusu, w skład którego wchodziła 292 DP wspomina, iż pod koniec dnia 24 czerwca, (cyt):

Połączyłem się z dowódcą 292 DP i usłyszałem, że dywizji nie udało się ruszyć z miejsca, w którym zostawiłem ją rano. Była atakowana ze wszystkich stron.

Do wycofującej się 49 DP dołączył oddział straży granicznej. Wycofując się do Puszczy Białowieskiej, sztab 49 DP liczył na chwilowy odpoczynek, zbiórkę pozostałych żołnierzy oraz schronienie przed nalotami.

Jednostkom zmotoryzowanym niemieckiej 292 DP, podczas natarcia w dniach 22-24 czerwca udało się wyprzedzić wycofujące się kolumny 49 DP. Część pozostających w tyle żołnierzy dostała się do niewoli już w pierwszych dniach wojny.

Niemiecka mapa części występu białostockiego (sytuacja wieczorem w dniu 24 czerwca 1941 roku).

25 czerwca 49 DP kontynuowała odwrót w kierunku Puszczy Białowieskie. W połowie dnia 208 DZmot oraz jednostki 31 DPanc opuściły Hajnówkę i również przesuwały się w głąb Puszczy Białowieskiej. Wieczorem tego dnia jednostki 49 DP znajdowały się w pobliżu wsi Białowieża (Беловеж).

W godzinach wieczornych 26 czerwca 49 DP znajdowała się na niemieckich mapach na zachód od miasta Narewka (Наревка) i na północ od wsi Białowieża, czyli w głębi puszczy. Jednak od tego dnia kierunek wycofywania się zmienił się na kierunek wschodni, ku wsi Nowy Dwór (Новы Двор).

Wnioskując z z niemieckich map, w dniu 26 czerwca 49 DP była już całkowicie otoczona.

Od zachodu była naciskana przez jednostki 292 DP Wehrmachtu, od południa w okolicach Białowieży znajdowały się już oddziały 252 DP, a co najważniejsze, od wschodu w pobliżu wsi Nowy Dwór czekały już jednostki 134 DP Wehrmachtu. W tym dniu jeszcze bardziej na wschód, w kierunku Łyskowa, przemieściły się czołowe jednostki 131 DP. Ponadto, czołowe jednostki 134 DP w tym dniu już weszły do Podoroska (Подороск) i Porozowa (Порозово).

Niemiecka mapa części występu białostockiego (sytuacja wieczorem w dniu 26 czerwca 1941 roku)

27 czerwca zorganizowane jednostki 49 DP, jak również to, co zostało z 13 KZmech (głównie 25 DPanc), podjęły próby przebicia się, znane w historii niemieckiego 43 korpusu i całej 4 armii jako „kryzys 134 DP przy Nowym Dworze”.

W wyniku zaciętych walk, które trwały przez cały dzień, części żołnierzy i dowódców udało się przebić przez pozycje 134 DP. Przy czym atak był na tyle silny, iż Niemcy z 2 i 3 bataliony 439 pp na południu od Porozowa sami znaleźli się w okrążeniu i zostali zmuszeni do natarcia w kierunku miejscowości Kuklicze (Кукличи).

Oddziały radzieckie obeszły 2 i 3 batalion 446 pp Wehrmachtu w pobliżu Nowego Dworu i na północ od niego, i pododdziały te również wycofały się w kierunku Łyskowa (Лысково).

Sytuacja w dniu 27 czerwca 1941 roku

Jednak z przodu na jednostki 49 DP i 13 korpusu, którym udało się przerwać, czekały już oddziały niemieckiej 131 DP.

Ta część 49 DP, której nie udało się przedostać 27 czerwca, cofnęła się w głąb Puszczy Białowieskiej.

Do 28 czerwca grupa generała Achlustina, która znajdowała się na południu od Porozowa, zachowała zdolność do walk. Podobnie też część wojsk na zachód od wioski Popielewo (Попелево) (17 km na południowy zachód od Nowego Dworu), dowodzona przez pułkownika I.M. Jaszyna.

Tutaj też próbowano budować drewniane blokady i zawały na drodze wojsk niemieckich . Budowano ziemianki oraz schrony. Brakowało już jednak na to czasu. W tym kierunku zmierzał niemiecki 13 korpus, który miał za zadanie oczyścić teren.

W dniu 28 czerwca ocalałe pododdziały 49 DP, w połączeniu z żołnierzami z innych wycofujących się jednostek, podjęły ostatnie zorganizowane próby wydostania się z okrążenia. Tym razem próbowano przedostania się w stronę Prużan (Пружаны). Próba ta jednak z góry skazana była na niepowodzenie. Przez Prużany nieprzerwanym ciągiem w dzień i w nocy, począwszy od 22 czerwca, przemieszczały się wojska niemieckie 2 Grupy Pancernej. W szczególności, w dniu 28 czerwca, szosą przemieszczały się jednostki Pułku Zmotoryzowanego „Grossdeutschland” z 46 Kzmot.

Naciskane przez jednostki 134 DP i 131 DP Wehrmachtu, jak również podciągniętej jako wsparcie części 252 DP, ocalałe resztki 49-tej „Krasnoznamiennej” zostały otoczona i prawie w całości wzięte do niewoli. Pojedynczym żołnierzom udało się ukryć i w ciemności przejść na drugą stronę drogi.

Ta część 49 DP, która pozostawała w Puszczy Białowieskiej, była blokowanaod północy i zachodu przez niemiecką 17 DP, a od południa i wschodu przez 78 DP ze składu 13 korpusu 4 armii.

Końcowe walki przeciągnęły się do 3 lipca, kiedy to cała Puszcza Białowieska została przeczesana. Głównym jądrem oporu był 222 pp z 49 DP na czele z dowódcą, pułkownikiem I.M. Jaszynem.

Niemiecka mapa części występu białostockiego. Sytuacja w dniu 28 czerwca 1941 roku.

Informacja na temat losu niektórych dowódców 49-tej Dywizji.

Dowódca dywizji pułkownik Konstantin Fiedorowicz Wasiliew trafił do niewoli w lipcu 1941 roku i tam zginął. Według niektórych danych pułkownik Iwan Michałowicz Jaszyn zginął w Puszczy Białowieskiej (zgodnie z książką P. Carella „Front Wschodni. Hitler kieruje się na Wschód”). Jednakże, zgodnie z danymi www.obd-memorial.ru , płk Jaszyn zmarł na raka w szpitalu w 1946 roku.

Losy majorów Konstantina Borisowicza Nisienkowa. i Nikołaja Ignatiewicza Kowalenko poznałem z książki D. Jegorowa „Czerwiec 1941 r. Klęska Frontu Zachodniego”. Obaj walczyli w oddziałach partyzanckich. Pierwszy, jako dowódca oddziału partyzanckiego imienia Kirowa, został rozstrzelany - bez dochodzenia i procesu - w 1943 roku przez dowódcę przerzuconego przez lini ę frontu oddziału specjalnego, pułkownika Lińkowa (Линьков). Drugi przeżył.

Major Timofiej Nikołajewicz Towstik poległ w sierpniu 1941 roku.

Major Stiepan Iwanowicz Gurow napisał po wojnie wspomnienia.

Los dowódcy 166 pułku artylerii haubic pozostaje nieznany.

Na tych informacjach można byłoby zakończyć, niemniej jest jeszcze jedna możliwość ustalenia nazwisk żołnierzy, którzy służyli w tej dywizji.

Ponieważ nie zachowały się żadne materiały archiwalne na temat 49 DP, jedyną możliwością przynajmniej częściowego ustalenia nazwisk żołnierzy dywizji, jest wyszukiwanie ich na stronie internetowej www.obd-memorial.ru.

W wyniku takich poszukiwań udało się ustalić nazwiska 962 osób, które w dniu 22 czerwca 1941 roku znajdywały się na listach żołnierzy i dowódców 49 DP. Wśród nich jest 510 oficerów. Lista nie jest kompletna, a możliwości strony internetowej nie zostały jeszcze do końca wykorzystane.

Większość osób z tej listy są to żołnierze polegli lub zaginieni.

Część osób z tej listy, a dokładnie 215 żołnierzy, to ci, którzy trafili do niewoli w 1941 roku, przeżyli w nieludzkich warunkach i zostali uwolnieni w 1945 roku.

W swoich zeznaniach większość z nich pamiętała i wskazała miejsce i datę trafienia do niewoli.

• Najwięcej osób wskazało, że trafiło do niewoli w pobliżu Mińska - 46 osób.

• 19 osób wykazało Brześć.

• 17 osób stwierdziło, że trafiło do niewoli w pobliżu Baranowicz (Барановичи),

• 14 osób wykazało miejsca trafienia do niewoli Puszczę Białowieską.

• 15 osób w pobliżu Wołkowyska (Волковыск),

• 11 osób – Prużany (Пружаны),

• 11 osób w pobliżu Słonimia (Слоним) i Zelwy (Зельвa),

• 5 osób w pobliżu Bielska ,

• Kilka osób wskazało miejsca trafienia do niewoli: Wysokie, Milejczyce, Czeremcha, Nurzec, czyli miejsca stacjonowania poszczególnych pułków.

• 6 osób stwierdziło, że trafili do niewoli w pobliżu Bugu w pierwszych dniach wojny.

• 6 osób wskazało miejsca trafienia do niewoli - Drohiczyn i Siemiatycze, także na początku wojny.

Są takie miejsca trafienia do niewoli, jak: Hajnówka, rzeka Narewka, Kamieniec, Szereszów, Różana, Uzda (Узда), Mir (Мир), Swisłocz, rzeka Niemen, Leśna (Лесная), Stołbcy (Лесная), Dzierżyńsk (Дзержинск).

Są i bardzo ciekawe miejsca: 9 osób wskazało miejsce trafienia do niewoli okolice Białegostoku. Prawdopodobnie nie potrafili dokładnie określić, bo całą Puszczę Białowieską można zaliczyć do okolic Białegostoku. Albo, rzeczywiście, jakaś jednostka została skierowana do Białegostoku.

Są też miejsca zaskakujące. Łuniniec (Лунинец), bagna Pińskie, Lidę (Лида), Hołopinicze (Холопиничи) (niedaleko Mińska), Osipowicze (Осиповичи), a nawet Grodno, Bobrujsk, Homel, Smoleńsk i Jarcewo wskazało po 1 osobie. Daty - koniec lipca, początek sierpnia.

54 żołnierzy trafiło do niewoli do 01.07.1941 roku, 82 żołnierzy - od 1 do 10 lipca 1941 roku. Pozostali wskazali daty późniejsze lub niedokładne, na przykład „lipiec 1941” lub po prostu „1941 rok”.

Tak więc możemy wywnioskować:

1. Część żołnierzy, którzy przeżyli pierwsze walki, przedostala się do Mińska i dopiero tam trafila do niewoli.
2. Jakaś część 15 pp i 31 pp walczyła w okolicach Drohiczyna i Siemiatycz, czyli w pasie obrony 113 DP. Ci, którzy trafili do niewoli w pobliżu Bielska, również walczyli poza głównym zgrupowaniem sił 49 DP.
3. Część żołnierzy wziętych do niewoli w pobliżu Brześcia, byli to albo kursanci ze szkoły pułkowej z 222 pp, lub też jednostki skierowane na ćwiczenia na poligon artyleryjski w pobliżu Brześcia. Większość z nich trafiła do niewoli w pierwszych dniach wojny.
4. Większość jeńców to żołnierze, którzy wyczerpali wszystkie możliwości uniknięcia niewoli. Masowego oddania się do niewoli w pierwszych dniach wojny nie było.

Są też informacje na temat adresów pocztowych jednostek 49 Dywizji Strzelców:

• 5 Pułk: m. Wysokie-Litewskie, woj. Brzeskie. skr. poczt. Nr. 8,

  • jednostki 8,10,19,20,47,50,52,56,58,84.

• 31 Pułk Artylerii: m. Wysokie-Litewskie, woj. Brzeskie. skr. poczt. Nr. 12,

  • jednostki 11,13,14,15,19,20, 21.

• 166 Pułk Haubic: m. Milejczyce, powiat Kleszczele, woj. Brzeskie, skr. poczt. Nr. 35

  • jednostki 1,2,3,6,15.45.

• 212 Pułku: stacja Nurzec, powiat Wysokie, woj. Brzeskie. skr. poczt. Nr. 12,

  • jednostki 12,31.

• 222 Pułku: stacja Czeremcha, woj. Brzeskie. skr. poczt. Nr. 15,

  • jednostki 9,11,15,23,25,26,27,35,38,42,45,47,48,55.

• Szkoła 222 Pułku: Brześć Litewski, skr. poczt. Nr. 15,

  • jednostka 10.