Grupa Badawcza Kriepost

Granica ubiera się w beton

Larysa Bibik (Лариса Бибик)
starszy współpracownik naukowy kompleksu pomnikowego „Twierdza Brzeska - Bohater”

źródło: periodyk Sił Zbrojnych Republiki Białorusi pt. „Armia”, nr 2/1999
materiały zamieszczone na stronie Ministerstwa Obrony Białorusi (http://www.mod.mil.by/armia.html)

tłumaczenie z jęz. ros.: Piotr Tymiński „Snuffer” (www.kriepost.org)

Jesienią 1939 roku Sztab Generalny Sił Zbrojnych ZSRR przystąpił do opracowywania planów osłony nowej granicy państwowej. Podstawą planu była koncepcja budowy rejonów umocnionych.

„Rejon umocniony” – to rejon lub pas terenu wyposażony w system polowych i stałych fortyfikacji, który w połączeniu z różnego rodzaju zaporami inżynieryjnymi przygotowany jest do długotrwałej obrony przy wykorzystaniu samodzielnych jednostek specjalnego przeznaczenia działających zarówno w trybie niezależnym lub w ramach ich współdziałania z ogólnowojskowymi jednostkami i pododdziałami. Po pierwszej wojnie światowej rejony umocnione budowano we Francji (Linia Maginota), w Finlandii (Linia Mannerheima) i w Niemczech (Linia Zygfryda).

M.I. Puzyriew, kombryg, komendant 62 Rejonu Umocnionego Zachodniego SOW

Pierwszą linię rejonów umocnionych zdecydowano budować bezpośrednio wzdłuż granicy. Biorąc pod uwagę miejscowe uwarunkowania terenowe decyzja taka miała szereg zalet. Poszczególne punkty oporu rejonów umocnionych powinny być budowane na wzniesieniach po wschodniej stronie Niemna, Narwi i Bobru. Rzeki te, z szerokimi zabagnionymi łęgami w wielu miejscach niedostępnymi dla czołgów i trudno dostępnymi dla piechoty, były poważnymi przeszkodami naturalnymi. Zamysłem dowództwa było uczynienie z nich zapór nie do przejścia. Równolegle, z operacyjno-taktycznego punktu widzenia tego typu decyzja nie była najszczęśliwsza – rejony umocnione powstawały bezpośrednio na granicy. Z jakiegoś względu nie wzięto pod uwagę, iż w przypadku niespodziewanego ataku przeciwnika garnizony rejonów umocnionych będą zajmować pozycje już pod ogniem nieprzyjaciela. Przeznaczone do ich wsparcia jednostki piechoty rozlokowane były zazwyczaj w odległości 20-30 km. Nie należy zapominać też o jeszcze jednym czynniku: budowa umocnień przebiegała pod bezpośrednią obserwacją prawdopodobnego przeciwnika.

Rozważano też alternatywny wariant budowy rejonów umocnionych. Zakładał on rozmieszczenie obiektów i pozycji rejonu w odległości 25-50 km od linii granicy. W takiej sytuacji budowa rejonów umocnionych odbywałaby się poza zasięgiem obserwacji przeciwnika i przy niespodziewanym ataku wojska zdążyłyby obsadzić pozycje.

Wariant drugi nie został przyjęty. Złożyła się na to zarówno przecena stanu i gotowości bojowej własnych wojsk jak i niedostatecznie krytyczna ocena doświadczeń wojny radziecko – fińskiej. Wskazywał na to były szef sztabu 4 armii Zachodniego Specjalnego Okręgu Wojskowego L.M. Sandałow (patrz: „Pierwsze dni wojny”, Wojenizdat, 1989).

Zgodnie z dyrektywą Ludowego Komisarza Obrony ZSRR, Marszałka Związku Radzieckiego S.K. Timoszenki (С.К.Тимошенко) z dnia 26 czerwca 1940 roku rozpoczęto budowę rejonów umocnionych na zachodniej granicy ZSRR. Plan zakładał rozłożenie prac na kilka lat. Już latem 1940 roku w Zachodnim SOW przeprowadzono studia terenowe – określono przyszłe punkty oporu rejonów umocnionych i ustalono lokalizację wszystkich elementów linii obronnych 62 Brzeskiego, 64 Zambrowskiego, 66 Osowieckiego i 68 Grodzieńskiego rejonu umocnionego. Niemniej umocnień – poza nielicznymi byłymi polskimi umocnieniami na Narwi i Bobrze – jeszcze nie było.

Brzeski RU rozwinięty został na bazie Słuckiego RU, który przez weteranów jest często nazywany Mozyrskim ze względu na fakt, iż jego zarząd przybył z Mozyrzu (jest tu pewna nieścisłość - Mozyrski RU i Słucki RU wchodzące w skład Linii Stalina to dwa zupełnie różne, budowane w różnych latach, rejony umocnione – autorce natomiast chodziło zapewne o fakt, iż tzw. Zarząd Robót nr 74 odpowiedzialny za budowę Brzeskiego RU został wiosną 1940 roku przerzucony ze Słuckiego RU, którego rozbudowę jednocześnie zastopowano - przyp. tłum.)
Słucki RU budowano pod koniec lat 20-tych także wzdłuż granicy państwowej. Na wiosnę 1940 roku budowę wstrzymano, zdemontowano uzbrojenie, obiekty zasypano ziemią. Pododdziałom wydano rozkaz przebazowania do Brześcia. Zwijanie placów budów, przebazowanie magazynów, wyposażenia i ludzi na nową granicę państwową zajęło nie mniej niż pół roku.

I.G. Czepiżenko, komisarz pułkowy, naczelnik wydziału ds. politycznych
62 Rejonu Umocnionego

Z początkiem stycznia w czterech nowych rejonach umocnionych Zachodniego SOW (62, 64, 66 i 68) ukończono budowę 250 obiektów stałych (wliczone są w to byłe polskie obiekty na linii Narwi i Bobru). Plan budowy był wykonany w 85,5%, a wydatki wyniosły 71,7 mln rubli.
Celem zwiększenia zasięgu robót fortyfikacyjnych w 1941 roku utworzony został Zarząd budownictwa obronnego Armii Czerwonej. Pracami zarządzali bezpośrednio zastępcy dowódców okręgów ds. rejonów umocnionych. Za prace budowlane na odcinku 62 Brzeskiego RU odpowiadał 74 Zarząd Robót (УНС) majora wojsk inżynieryjnych W.A. Jakowlewa (В.А.Яковлев). W skład zarządu wchodziły rejony robót nr 16, 18, 20, 21 i 22 (każdy po 800 – 900 ludzi). Z okręgu do prac skierowano także 33 samodzielny pułk saperów (sformowany w lutym 1941 na bazie 140 samodzielnego batalionu saperów). Dołączono także batalion sformowany w Azji Średniej.
Dla wsparcia frontu robót w nowych rejonach umocnionych, w maju 1941 przybyło dodatkowo 13 batalionów saperskich i budowlanych, 4 bataliony transportowe z innych okręgów i 35 batalionów saperskich ze składu wojsk okręgu. Ponadto, każdy pułk piechoty i każdy pułk artylerii wydzielały po jednym batalionie (lub dywizjonie) do prac przy budownictwie obronnym.
Większość wybetonowanych obiektów planowano uzbroić i zamaskować dopiero jesienią 1941 roku. Do 1 sierpnia 1941 roku miały być gotowe umocnienia polowe i przeszkody przeciwpancerne na pierwszej rubieży, a także magazyny rejonów umocnionych Zachodniego SOW, natomiast do 1 września miano ukończyć obiekty drugiej linii obrony. Całkowita suma wydatków na prace budowlane w roku 1941 wynosiła 332,9 mln rubli. Pomimo twardego reżimu prac oraz podjętych kroków prace budowlane szły powoli. Weterani wspominają, iż w pasie 62 Brzeskiego Rejonu Umocnionego było około 50 ukończonych schronów bojowych. Rozmieszczone były w węzłach obrony, między którymi występowały znaczne przerwy – od 10 do 20 km. Zbudowano węzły obrony: w rejonie Siemiatycz – około 20 DOT-ów, w rejonie Drohiczyna – 15 DOT-ów, w rejonie twierdzy brzeskiej i na północ od niej – 8 DOT-ów, na południe od twierdzy – 3 DOT-y, w okolicach wsi Orla – 6 DOT-ów (Nie było aż tak źle – w rejonie Siemiatycz wybudowano 42 schrony, w rejonie Drohiczyna – 36, gdyż w samym Drohiczynie do dziś stoi 14 sztuk, w rejonie twierdzy brzeskiej i na północ od niej – 26 DOT-ów, na południe od twierdzy – 9 sztuk, w okolicy wsi Orla – 12 schronów . Kwestia tzw. „gotowości bojowej” nie może być tutaj kryterium wiodącym w ocenie możliwości bojowych rejonu umocnionego gdyż bywało, że całkowicie przygotowane do walki schrony były porzucane bez jednego wystrzału, natomiast ledwie zabetonowane i niewyposażone obiekty broniły się uporczywie . Zależało to od wielu czynników, w tym od woli walki samych żołnierzy - przyp. tłum.)
Z początkiem wojny w gotowości bojowej (z garnizonami, uzbrojeniem i zapasami amunicji, za to bez środków łączności) były tylko 23 schrony bojowe: 8 w rejonie miasta Brześć – głównie w okolicy samej twierdzy – 3 na południe od Brześcia, 6 w rejonie Drohiczyna i 6 w okolicy Siemiatycz (i znowu, nie było tak źle: np. w samym punkcie oporu Słochy Annopolskie na południowych przedmieściach Siemiatycz było 7 schronów „z garnizonami, uzbrojeniem i zapasami amunicji”, a to tylko jeden z trzech punktów oporu w bezpośredniej okolicy Siemiatycz – przyp. tłum.)
Zgodnie z dokumentacją Sztabu Generalnego sił zbrojnych ZSRR skład 62 RU z początkiem wojny wyglądał następująco:

• 62 sztab komendanta RU
• 16 samodzielny batalion ciężkich karabinów maszynowych i artylerii fortecznej
• 17 samodzielny batalion ciężkich karabinów maszynowych i artylerii fortecznej
• 18 samodzielny batalion ciężkich karabinów maszynowy ch i artylerii fortecznej
• 245 samodzielna kompania łączności
• 74 zarząd Robót

Na komendanta 62 Brzeskiego Rejonu Umocnionego wyznaczono gen. M.I. Puzyriewa (М.И. Пузырев), szefem sztabu pułkownika A.S. Leuta (А.С.Леут), szefem wydziału politycznego komisarza pułkowego I.G. Czepiżenko (И.Г.Чепиженко). Sztab RU kwaterował w Brześciu, prawdopodobnie na ul. Puszkińskiej nr 17.
W dniu 20 czerwca sztab wraz z wydziałem politycznym został przebazowany do m. Wysokie (Высокое).
Na dzień 1 czerwca 1941 roku w sztabie służyło 14 oficerów, 8 pracowników wydziału politycznego, 9 oficerów obsługi technicznej i medycznej i 15 szeregowych.
16 sam. batalionem dowodził kapitan A.W. Nazarow (А.В. Назаров), szefem sztabu był por. F.G. Taraskin (Ф.Г. Тараскин). Sztab kwaterował w Krupicach (Крупичи). W dniu 1 czerwca batalion liczył 316 ludzi, w tym 45 oficerów i pracowników politycznych. 1 kompania ppor. Z.D. Sokoła (З.Д.Сокол) zajmowała pozycje w rejonie wsi Krupice, 2 kompania ppor. I.I. Zmiejkina (И.И. Змейкина) pod wsią Minczewo, a 3 kompania ppor. P.M. Ignatowa w rejonie wsi Putkowice.
Dowódca 17 sam. batalionu był kapitan A.I. Postowałow (А.И.Постовалов). Szefem sztabu był por. I.P. Mirenkow (И.П. Миренков), zastępcą ds. politycznych starszy politruk M.A. Krolik (М.А. Кролик). Na dzień 1 czerwca batalion liczył 350 ludzi, w tym 45 oficerów i 5 pracowników politycznych.

A.S. Leuta – szef sztabu 62 Rejonu Umocnionego

Wszystkie trzy kompanie batalionu rozmieszczone były zwarcie w rejonie Siemiatycz. 1 kompania ppor. I.I. Fiedorowa (И.И.Федоров) zajmowała pozycje pod wsią Anusin na zachód od stacji Siemiatycze. 2 kompania ppor. P.E. Niedoługowa (П.Е.Недолугов) – pod wsią Moszczona Królewska, na wschód od stacji kolejowej Siemiatycze. 3 kompania ppor. G.G. Sołowiewa (Г.Г.Соловьев) – koło wsi Słochy.
18 samodzielny batalion cekaemów i artylerii fortecznej dowodzony był przez majora N.P. Biriukowa (Н.П. Бирюков). Stanowisko szefa sztabu objął kapitan M.I. Liapin (М.И. Ляпин), zastępcą ds. politycznych był starszy politruk A.G. Gorbatow (А.Г. Горбатов). Sztab batalionu znajdował się w Brześciu. Stan liczebny batalionu w dniu 1 czerwca 1941 roku wynosił 347 ludzi, w tym 43 oficerów i 7 pracowników politycznych.
1 kompania ppor. N.F. Bubnowa (Н.Ф.Бубнов) zajmowała pozycje na północ od twierdzy brzeskiej w rejonie wsi Rzeczyca (Речица). 2 kompania ppor. I.M. Borisowa (И.М.Борисов) na południe od twierdzy w okolicach wsi Bernady (Бернады), Gierszony (Гершоны), Wólka (Вулька). 3 kompania ppor. S.I. Wiesiełowa (С.И.Веселов) – w rejonie wsi Wołczyn (Волчин), Stawy (Ставы) i Orla (Орля). Ponadto w 18 batalionie była też kompania szkolna, kwaterująca obok sztabu.
245 samodzielna kompania łączności por. B.I. Paleja (В.И. Палей) rozlokowana była we wsi Wierzchowice (Верховичи). Kompania liczyła 185 ludzi, w tym 12 oficerów i jeden pracownik polityczny.
Tym samym całkowita liczebność obsady rejonu umocnionego wynosiła łącznie 1244 ludzi – w garnizonach, sztabach, pododdziałach budowlanych i szkolnych plus około 4000 ludzi podległych Zarządowi Robót. Zgodnie z nowymi etatami, wprowadzonymi tuż przed wybuchem wojny, liczebność każdego samodzielnego batalionu ciężkich karabinów maszynowych i artylerii fortecznej powinna dochodzić do 1500 ludzi.
Z początkiem czerwca rozpoczęło się formowanie jeszcze trzech batalionów: jednego na bazie 16 batalionu i dwóch na bazie 17 batalionu.
L.M. Sandałow (Л.М.Сандалов) uważa, iż bataliony te nie były formowane na miejscu, ale przybyły z Mozyrskiego rejonu Umocnionego (patrz: L.M. Sandałow, „Przeżyte”, M.. 1961, str. 86). Ppor. I.G. Szandarow (И.Г. Шандаров), były szef łączności 16 batalionu, wspomina też, że 21 czerwca do rejonu dyslokacji batalionu przybyli młodzi podporucznicy – absolwenci uczelni z Leningradu. Wspomnienia innych weteranów (W.G. Szapowalenko (В.Г.Шаповаленко) i S.N. Zajcew (С.Н.Зайцев)) potwierdzają, iż z początkiem wojny liczba szeregowych była niska gdyż na dwa dni przed rozpoczęciem działań bojowych ponad połowa stanu osobowego została, zgodnie z rozkazem, przekazana do innych pododdziałów.
Wiosną 1941 roku rozpoczęto intensywne szkolenie. Były dowódca plutonu z 17 batalionu, chor. A.D. Griszeczkin (А.Д.Гришечкин) wspomina, iż przed świętem pierwszomajowym przeprowadzono strzelania z DOT-ów, przy czym szeregowi i podoficerowie strzelali z cekaemów, natomiast oficerowie z dział 45 mm (po trzy pociski na każdego).
Najczęściej jednak strzelania przeprowadzano na poligonach i strzelnicach. Mało było wspólnych szkoleń z oddziałami piechoty. Okopy i transzeje nie były ukończone. W wielu schronach bojowych nie było zapasów żywności ani amunicji.
W takim oto stanie znajdował się 62 Brzeski Rejon Umocniony w dniu rozpoczęcia Wielkiej Wojny Ojczyźnianej.